Hier is die eerste in ’n reeks artikels oor die historiese plekke van Potchefstroom. Dit het oorspronklik op 27 Maart 2009 in die Potchefstroom Herald verskyn.
Presies ’n honderd jaar gelede het alles in Potchefstroom pas weer tot ruste begin kom na ’n baie opwindende tyd. Dit is na die nuutgeboude Stadsaal op 10 Maart 1909 met groot luister ingewy is.
Dit was nie alleen vir die dorp ’n luisterryke geleentheid nie, maar het ook vir die personeel van die jong Herald die kans gebied om ’n eerste mylpaal te bereik. Op 12 Maart 1909 publiseer die Herald sy eerste “Special Edition” en hierin word uiters volledig berig oor die opening van die nuwe Stadsaal. (Die Potchefstroom Herald het die eerste keer op 1 Mei 2008 verskyn. Sien: https://lenniegouws.co.za/pandemie-maak-herald-gratis/)
Die redaksionele inhoud (van die spesiale uitgawe) is deur die stigter van die Herald, CV Bate saamgestel. Dit is vergesel van ses foto’s, nog ’n rekord vir die Herald wat in daardie stadium nie eintlik foto’s gebruik het nie. Dié foto’s is geneem deur die voormalige eienaar van die drukpers waarop die Herald gedruk is, Fred Coop.
In 1938 skryf Bate só oor die spesiale uitgawe: “On the occasion of the opening of the Town Hall by General Smuts, we managed an enlarged issue with illustrations, a local newspaper record. In the light of later developments those early efforts are dimmed, but my small staff were very pleased with themselves at the time.”
Die behoefte aan ’n munisipale gebou het reeds in 1905, na die eerste munisipale verkiesings, na vore gekom.
Die voorstel was om die gebou op die destydse markplein op te rig teen ’n bedrag van £10 000. Dit het hewige reaksie onder die inwoners en in die plaaslike media uitgelok. Sekere groepe het gemeen dat geld eerder aan na-oorlogse opheffingswerk bestee moes word. Uiteindelik is daar twee jaar later, na ’n referendum, en na lang, ernstige en dikwels bitsige debatvoering ’n meerderheidsbesluit geneem om met die bouprojek voort te gaan.
So het die Markplein gelyk voor die Stadsaal gebou is. Dit is van die boonste stoep van die Kings Hotel geneem. Foto: Gawie van der Walt-poskaartversameling
Dit was aan die begin van 1908 en die bouprojek het spoedig ‘n aanvang geneem. Die argitekte was William Black en William Fagg van Kaapstad. Die plaaslike argitek, Hermanus Luittingh, het ook ’n ontwerp voorgelê, maar dit is nie aanvaar nie. (Sien: https://lenniegouws.co.za/street-names-reflect-history-7-k-l/). Die bouaannemer was ’n Potchefstromer, GF (Geo) Warren. Na bewering is die gebou met die taai rooigrond van Dassierand gebou en is geen sement gebruik nie.
GF (Geo) Warren. Die bouaannemer wat die Stadsaal gebou het. Foto: Potchefstroom Herald
Toe die Stadsaal van Potchefstroom in 1909 in gebruik geneem is, is die fotograaf Fred Coop aangestel om ’n reeks foto’s daarvan te neem. Hierdie foto het in die Herald se spesiale uitgawe verskyn.
Arie Kuijers beskryf die gebou as “Eduardiaans-klassisties. “Dit bestaan uit twee parallelle en selfstandige komponente of ‘vleuels’, naamlik die stadsaal met sy fasiliteite aan die een kant (suid), en die munisipale kantore aan die ander kant (noord). Die wesfasade is streng simmetries met ‘n beklemtoonde sentrale as: die 26 m-hoë ornamentele, oorkoepelde toring.
“Die stadsaalvleuel sluit ’n wye ingangsportaal (met die galery van die gehoorsaal daarbo), en ’n saal met ‘n sitruimte vir nagenoeg 500 persone in. Die ellipsvormige prosceniumboog is van gewapende beton.
“In die administratiewe veluel is daar, benewens kantore, ‘n raadsaal (ongeveer 9,2 m X 8 m en met muurpaneelwerk in donker okkerneuthout, ‘n biblioteek en burgemeesterskamer ingeruim.”
Die kompleks wat as “handsome” beskryf is, is uiteindelik opgerig vir £12 000, £2 000 meer as die aanvanklike begroting, in ’n rekordtyd van net een jaar. Uitgesluit by hierdie bedrag is die horlosie en klokke in die kloktoring en dit sou voor die einde van 1909 geïnstalleer word.
Op 10 Maart 1909 is Potchefstroom vereer met ’n besoek van die destydse koloniale sekretaris, genl Jan Smuts, wat die amptelike opening sou waarneem.
Genl Jan Smuts (1870-1950) was die Koloniale Sekretaris in 1909 toe die Stadsaal ingewy is en hy die opening waargeneem het. Die foto is ongeveer 1914 geneem. Foto: wikipedia
’n Groot skare was hiervoor byeen en in sy toespraak het genl Smuts gesê dat hy vertrou dat dié gebou sal dien as ‘n “centre of knowledge, enlightenment, co-operation and friendship which would enhance the status and importance of Potchefstroom as the leading rural town in Transvaal.”
Die “groot skare” wat teenwoordig was met die inwyding van die Stadsaal op 10 Maart 1909. Die foto is deur August D’Ange D’Astre geneem. Let op die ander fotograaf wat ook besig is om foto’s te neem.
Smuts het verder Potchefstroom se aspirasies om die hoofstad van die nuwe Unie van Suid-Afrika ‘n nekslag toegedien met hierdie woorde: “I do not think Potchefstroom has much of a chance of ever becoming the future capital of South Africa. It will become through the wisdom and enterprise of its population one of the greatest educational centres of South Africa.” Gevleuelde, profetiese woorde as ’n mens vandag na die Noordwes-Universiteit en al die skole se prestasies kyk.
CV Bate, wat gewoonlik min oor homself te sê gehad het, kon nie nalaat om te noem dat die pers beter behandel kon word nie. Hulle het nie eens ‘n tafel gehad waarop hulle hul aantekeninge kon skryf nie.
CV (Charles) Bate was die stigter en redakteur van die Potchefstroom Herald. Die koerant het in Mei 1908 die eerste keer verskyn. Die spesiale uitgawe wat hy in Maart 1909 saamgestel het om die amptelike opening van die Stadsaal te gedenk was ’n groot mylpaal vir die koerant. Foto: Herald
Deel van die feesviering was ook ‘n uitvoering van die opera “Paul Jones” deur die plaaslike operavereniging en die reusesom van £160 is hiermee ingesamel.
Die opera “Paul Jones” is op 10 Maart 1909 in die nuutgeboude Stadsaal opgevoer. Die Herald skryf op 12 Februarie 1909 dat daar fluks geoefen word aan dié komiese opera. Die komponis was die Fransman Robert Jean Planquette. Die oorspronklike Franse titel was “Surcouf” en die Engelse libretto is deur HB Farnie geskryf. Foto: Potchefstroom Museum
In Februarie 1909 kon daar nog nie ’n datum gevind word waarop Smuts Potchefstroom sou besoek vir die opening nie. Vir Smuts, egter, was 10 Maart 1909 ’n bedrywige dag want hy het terselfdertyd die hoekstene van die South School, nou Laerskool ML Fick, en die North School, nou Laerskool President Pretorius, gelê.
Hierdie voorreg was die Stadsaal nooit beskore nie. Die stadsraad het besluit om nie ‘n hoeksteenlegging te hou nie, aangesien dit twee funksies sou meebring.
Die klokke in die toring is eers in September 1909 geïnstalleer. Dit is deur B Eijsbouts in Asten in Nederland gegiet.
Op 23 Julie 1993 is die Stadsaal en die aangrensende Carnegie-biblioteek tot Nasionale Gedenkwaardighede verklaar en is die toekoms van hierdie geboue, wat saam met die Nederduitse Hervormde Kerk en die Landdrost-, Post- en Telegraafkantoor, die historiese hart van Potchefstroom vorm, hopelik verseker.
So lyk die spesiale blad wat die Herald van 12 Maart 1909 aan die opening van die Stadsaal afstaan. Dit is die koerant se eerste spesiale uitgawe en is uitgegee om die ingebruikneming van die Stadsaal op 10 Maart 1909 te gedenk. CV Bate, eienaar van die Herald skryf later dat dit die grootste oplaag was wat die Herald in die bykans elf maande van sy bestaan gedruk het en dat dit reeds teen die Saterdag uitverkoop was. Die Herald het ook talle boodskappe van gelukwensing vir dié spesiale uitgawe ontvang.
Met die feesvieringe vir uniewording op 31 Mei 1910 het die Potchefstroomse Stadsaal só gelyk. Foto; Potchefstroom Museum
Toe Potchefstroom in 1988 ’n anderhalfeeu oud word, gee die Herald ’n feesuitgawe uit met die Stadsaal op die voorblad.’n Foto wat in 1927 deur die fotograaf D’Ange D’Astre geneem is toe die dorp se strate geteer word, inspireer die Herald-fotograaf om ’n soortgelyke foto te neem en die twee is saam op die voorblad van die bylaag gebruik.
Met die 150-fees van Potchefstroom is die Stadsaal só getooi. Foto: Potchefstroom Museum
So het die Stadsaal ‘n paar jaar gelede gelyk. Dit, en die Carnegie-biblioteek langsaan, is in Julie 1993 tot nasionale gedenkwaardighede verklaar.
