Met die baie reën die afgelope tyd en foto’s en video’s van oorvol riviere wat die media oorspoel, is oorstromings op almal se lippe. Onlangs was daar verskeie berigte in die Herald van mense wat verdrink het. Boonop was dit onlangs die 40ste herdenking van die Laingsbrug-vloed. Dit was een van daardie gebeure – as jy daardie tyd persoonlik beleef het – dat jy presies weet waar jy was toe jy daarvan gehoor het.
Potchefstroom het meer as gereeld oorstromings beleef. Veral voor die talle damme in die rivier tot ’n mate kon slaag om die waters terug te hou. Hierdie is allermins ‘n storie oor al die oorstromings en vloede in en om Potchefstroom.
1865
Een van die vroegste berigte van ’n vloed, kom van Thomas Ayres af, wat vertel hoe hy in 1865 na Potchefstroom gekom het om sy broer te kom besoek. Die Mooirivier was in vloed en hulle moes ’n hele drie maande by die Noordbrug wag voor hulle die rivier kon oorsteek om Potchefstroom binne te gaan. Die Noordbrug (waar Govan Mbeki-straat die Mooirivier kruis), was die enigste plek waar ’n mens toe die Mooirivier kon kruis.
Alhoewel ’n brug van boomstompe in 1857 by die Noordbrug oor die rivier gemaak is, was dit in 1864 in ’n swak toestand. ’n Nuwe brug is eers in 1891 teen ’n koste van £2 200 gebou. ’n Gietysterstruktuur is vanaf Nederland daarvoor ingevoer.
Die Noordbrug, soos dit aan die begin van die 20ste eeu gelyk het. Thomas Ayres was in 1865 vir drie maande op die oorkantste oewer gestrand toe die rivier in vloed was en hulle nie Potchefstroom kon binnekom nie. Foto: Auguste D’Ange D’Astre
1910
Ongeveer 1910 het ’n vloed een van die talle meule langs die Mooirivier weggespoel. Dit was die meule van Ricketts, wat aan die oostepunt van Mareestraat teen die Mooirivier gestaan het. Ricketts se huis het ook daar gestaan het hy het vir sy klante ’n brug gebou om daar die rivier oor te steek. Stappers en deelnemers aan die Parkrun kom dikwels daar, want dit is ongeveer waar die voetgangerbruggie oor die rivier is aan die westekant van Ben Pienaarstraat.
Reg by die ingang na die vlei, aan die westepunt van Ben Pienaarstraat, is hierdie gebreekte damwal. Dit is nie in die rivier nie, maar aan die eindpunt van ’n voor wat heelwaarskynlik deur Ricketts laat grawe is vir sy meul wat in hierdie omgewing gestaan het. Naby is daar talle blokke stene wat aanmekaar gemessel is en lyk asof dit uit ’n gebou kom. Dit kan moontlik van die oorblyfsels van Ricketts se meule wees.
Die bekende Potchefstroomse fotograaf Auguste D’Ange D’Astre, wat in die eerste helfte van die 20ste eeu talle foto’s van Potchefstroom geneem het, het heelwat foto’s van oorstromings nagelaat.
D’Astre se foto van die oorstroomde pad na die gholfbaan. Die baan is in 1904 uitgelê met assistent-magistraat, TG Macfie, ’n Skot, aan die roer van sake. Dit was die eerste gras gholfbaan in die binneland en baie gewild. Aanvanklik is ’n klein sinkgeboutjie as klubhuis opgerig (links), maar toe die Suid-Afrikaanse kampioenskappe in 1909 hier plaasgevind het, was ’n groter klubhuis noodsaaklik. ’n Sinkgebou wat tydens die Anglo-Boereoorlog vanaf Indië na Suid-Afrika ingevoer is om die Britse magte te huisves, was in Middelburg beskikbaar vir £400. Dit is gekoop en is as tweede klubhuis opgerig. Dit het gestaan waar die huidige klubhuis vandag is. ’n Nuwe klubhuis is in 1938 gebou. Die vloed het waarskynlik vroeg in 1910 plaasgevind.
Die Mooirivier in vloed soos wat dit gelyk het vanaf die oosbrug, die brug oor die rivier aan die oostekant van Lombardstraat. Dié brug is voor 1906 gebou. Waar die vloedwater op die foto is, staan vandag die MooiRivier Mall. Foto: D’Ange D’Astre
1955
Op 17 Februarie 1955 berig Die Wapad, studentekoerant van die PU vir CHO, dat die Wasgoedspruit afgekom het na baie reën. Die laagwaterbrug oor die Wasgoedspruit aan die noordpunt van Kerkstraat was lank onder water. Die huidige brug is eers in 1967 gebou. ’n Berig daaroor maak spesifiek daarvan melding dat die brug op dieselfde hoogte as die pad sal wees.
Die Noordbrug is ook oorstroom en inwoners vanuit alle dele van die dorp het gekom om dié “ongewone gesig” te aanskou.
Hierdie foto van die Noordbrug, voor dit in 1963 vervang is met die huidige vierbaanbrug, toon hoe hoog die vloedwaters moes gewees het in 1955 om die brug te laat oorstroom. Foto: PM
Die vroeë 1960’s blyk ‘n nat tyd te wees, want in daardie jare berig die Herald verskeie kere oor oor swaar reën en oorstromings.
1961 – Visse in die straat
“Nat, donker week – 12 lyke gevind” lui die hoofopskrif op die Herald van 15 Desember 1961 en die berig begin met:
Voetlange visse is in ’n teerstraat gevang, windpompe is uit die grond geruk en tree ver geslinger, mense het urelank in boomtakke gesit en telefoondrade is deur vlieënde sinkplate asof deur ’n reusemes afgesny. Later is berig dat 120 telefone buite werking is.
Verder word berig dat 3 duim (75 mm) reën dié Maandag (11 Desember) in die dorp gemeet is en op plekke selfs soveel as 10 duim (750 mm).
Die volgende week berig die Herald dat die koste van die storm baie hoog is. Volgens die parke-afdeling van die munisipaliteit is 143 straatbome en dié in parke erg beskadig of ontwortel.
1966
Op 11 Februarie 1966 berig die Herald dat die Wasgoedspruit drie keer afgekom het en die brug wat Kerkstraat met die Bult verbind, was telkens onder water. ’n Boer van die distrik het 45 beeste en kalwers verloor toe dit deur vloedwater in die Enselspruit weggespoel is.
Die spoorlyn tussen Potchefstroom het op twee plekke weggespoel. Die een verspoeling was naby die inryteater (tans Roots) in die omgewing van MC Roode-rylaan en die ander sowat 32 km buite Potchefstroom.
Die 19-jarige konstabel Johan van Zyl van Primrose is dood toe sy motor in hierdie sloot beland het op die Vereeniging-pad waar vloedwater die padoppervlak weggespoel het. Die foto het op 11 Februarie 1966 in die Herald verskyn. Nog foto’s in dié koerant toon Van der Hoff-weg (Thabo Mbeki) wat vir verkeer gesluit is weens water wat oor die pad stroom en ‘n reusesinkgat wat in die Klerksdorp-pad ontstaan het en wat veroorsaak het dat dié pad ook gesluit is.
1976 – vloed word nou nog onthou
Een vloedjaar wat nou nog deur Potchefstromers onthou word, is 1976. Die Mooirivier het in April selfs huise oorstroom. Die PU-Kaner berig dat studente van die PU vir CHO ingespring en gehelp het tydens die vloed. Toe die Mirza-hekke van die Potchefstroom-dam, wat veronderstel is om vanself oop te gaan as water oor die wal spoel, nie wou oopgaan nie, het ’n paar studentemans in die Dam gespring om die hekke oop te maak. Erge skade aan die Dam en Potchefstroom is so verhoed. Een van die mans het wel met die water weggespoel, maar is later ongedeerd uit die vloedwater gehaal.
Studente het ook mense wie se huise deur die vloedwaters bedreig is, gehelp om hulle huise te ontruim. Hulle het ook sanddyke gebou om die vloedwater te keer. Die stadsraad het tydens ’n vergadering spesiaal sy dank teenoor die studente uitgespreek.
Hierdie foto het op 16 April 1976 in die PU-Kaner, oudstudenteblad van die PU vir CHO, verskyn. Die foto is vanaf Van Rooy-straat in die rigting van die Fanie du Toit-sportterrein geneem met die wilgebome op die wal van die Mooirivier links. Volgens die byskrif staan mev Swart, eggenote van prof Nic Swart, voor hulle huis.
Aan die rivierkant van Van Rooy-straat het die huis van dr Pieter van Jaarsveld oorstroom en moes die gesin die huis ontruim. Die foto het ook in die PU-Kaner verskyn. Prof Van Jaarsveld het later vertel dat nuuskierige agies, terwyl hulle met opruiming besig was, vir hulle deur die vensters geloer het.
So het die oorstroomde Mooirivier in 1976 gelyk vanaf die dak van die huis by Postmastraat 24, die woongebied by die Dam.
1985 – vrou beland in moddergat
Op 1 Maart 1985 berig die Herald dat Potchefstroom in Februarie 1985 bykans tien keer meer reën gekry het as in die ooreenstemmende maand van 1984.
In dieselfde koerant word berig dat ’n vrou in ’n moddergat beland het nadat meer as 55 millimeter reën uitgesak het. Dié gat, langs die Kings Hotel op die hoek van Kerk (Walter Sisulu)- en Potgieterstraat (Nelson Mandela-rylaan), is pas toegegooi deur poskantoorwerkers. Die strate was so vol water dat dit oor die sypaadjies en randstene geloop het. Die vrou het niksvermoedend probeer om oor die water te spring toe sy tot by haar heupe in die modder gesink het. Sy is dadelik te hulp gesnel deur drie mans en ’n verkeersbeampte.
1991
1996 – natste reënseisoen in 82 jaar
Die Vaalrivier wat in vloed is, is voorbladnuus op die Herald van Februarie 1996. Verskeie eiendomme langs die rivier is onder water, insluitende die Elgro Lodge by Nooitgedacht. Op 19 Maart 1996 skryf Karen Vosloo dat Potchefstroom die natste reënseisoen die afgelope 82 jaar beleef het. Dit is sedert 1914. Tot op 15 Maart is 1073 mm gemeet, terwyl die gemiddeld 620,2 mm is.
1998
2000
In Februarie 2000 stoot die Mooirivier oor sy walle en wonings op die oewer en plakkerswonings langs die rivier tussen die Gholfklub en die Voëlreservaat word bedreig. Inwoners in Van Rooy-straat kry sandsakke en water stroom oor die pad op die hoek van Mooirivierrylaan en Retiefstraat. Op 31 Maart word berig dat daar drie keer meer reën die jaar in Maart geval het as die vorige jaar. Twee dae voor die maand verby is het daar alreeds 241,6 mm by die Landboukollege geval, wat dit die tweede hoogste reënval sedert 1914 maak. Elders in die stad het 260 mm geval. Net in 1921 het meer reën in Maart geval toe 283,9 mm gemeet is.
2001
Die Mooirivier oorstroom sy walle in Desember 2001. ’n Vrou wat fobies bang is vir water, val in die kolkende waters vanaf die voetbrug oor die rivier in Van Graanstraat, maar slaag daarin om meters verder self uit die water te kom.
2010 – na ’n eeu nog ’n vloed
Toe die Mooirivier in Mei 2010 sy walle oorstroom, het die Mooirivier Mall wel getoon dat hy teen die ergste bestand is. Cheryl Botha skryf in die Herald van 14 Mei dat die Mall só ontwerp is dat dit een meter hoër is as die 1 in 100 jaar-vloedlyn. Alhoewel die speelarea heeltemal onder water was, was daar geen gevaar vir winkeleienaars en klante nie.
By die gholfbaan het sommige gholfspelers teen die agtergrond van die oorstroomde rivier gespeel, terwyl ander se spel gekortwiek is deur oorspoelde paadjies en kon hulle nie met hulle gholfkarretjies putjies bereik nie.
By die NWU het konsternasie geheers, want die sokkerveld wat voorberei is vir die verwagte Spaanse sokkerspan, is ook deur die water bedreig. Die Spaanse sokkerspan het vir die Wêreldsokkerbeker dié jaar Potchefstroom as hulle basis gekies. Keerwalle is inderhaas geskraap om die sokkerveld droog te hou.
Presies ‘n eeu nadat die gholfbaan in Januarie 1910 onder water was, gebeur dit weer in Mei 2010. Cheryl Botha het hierdie foto geneem van ‘n gholfspeler wat ongestoord afslaan teen die agtergrond van die oorstroomde Mooirivier. Dit het op 14 Mei 2010 in die Herald verskyn.
2013
Die Herald van 1 November 2013 toon die N12 geheel en al onder water na stortreën.
Die baie reën van die afgelope tyd staan altyd in kontras van tye van droogte, waarvan Potchefstroom genoeg beleef het. Maar dis ’n storie vir ’n ander dag . . .
