Potchefstroom, Potscherfstroom, Potjiestroom, Potchefspruit, Potshepstroom, Mooiriviersdorp, Vryburg en Tlokwe. Dis meeste van die name wat in die 185-jarige bestaan aan die dorp, sowat 20 km stroomop van waar die Mooirivier in die Vaalrivier vloei, gegee is. Oor waar die naam vandaan kom, is daar talle verklarings en verduidelikings:
Potchefstroom
Potchefstroom is die naam wat bly staan het. Die mees algemeenste verklaring vir die oorsprong van die naam dateer uit 1853 uit ’n brief wat ds Dirk van der Hoff (sien: https://lenniegouws.co.za/street-names-reflect-history-16-the-lost-street-names-of-potchefstroom/) aan sy mentor, die Nederlander prof UG Lauts, geskryf het. Hy sê dat die dorp vernoem is na Andries Hendrik Potgieter, wie die ‘chef’ van die Voortrekkers was en die stroom na die Mooirivier. (Sien: https://lenniegouws.co.za/street-names-reflect-history-16-the-lost-street-names-of-potchefstroom/.) Die vroegste skriftelike bewys dat die naam “Potchefstroom” is, kom uit ’n geskrif van Potgieter self waarin hy steun vir die bou van ’n kerk vra. Dit is gedateer 1 November 1851.
Andries Hendrik Potgieter (1792-1852) was die leier van die groep Voortrekkers in wat in die Potchefstroom-omgewing in 1838 kom woon het. As stigter van Potchefstroom is die dorp na hom vernoem.
Ds Dirk van der Hoff (1814-1881) was die eerste permanente leraar in Potchefstroom. Hy het in 1853 hier aangekom en is in 1881 in Potchefstroom dood. Foto: Potchefstroom Museum
Oor hierdie verklaring is daar oor die jare baie vrae gevra. Een daarvan is dat die woord ‘chef’ nie regtig deel van die woordeskat van Voortrekkers – of emigrante soos hulle hulself genoem het – was nie. Die Herald haal in 1950 iemand aan wat sê dat sy vrou in die tyd van die ou ZAR op Potchefstroom in die skool geleer is dat die ‘chef’ afkomstig is van Potgieter se vrou se nooiensvan. Nie een van Potgieter se vier vrouens se nooiensvanne toon enige ooreenkoms met dié woord nie.
Potjiestroom
Ds ML Fick het in 1919 gesê dat die dorpenaars sommer van Potjiestroom gepraat het.
Vryburg
Die naam Vryburg het ook bestaan en dit is die naam wat Andries Pretorius aan Potchefstroom gegee het na die Sandrivierkonvensie. Ds Dirk van der Hoff skryf in 1853 oor sy aankoms in Potchefstroom “alias Moorivier, alias Vrijburg; de oficieële naam is Potchefstroom”.
Potshepstroom
Een verklaring van die oorsprong van die naam is dat dit ‘Potschepstroom’ moes wees. In 1978 het ’n artikel deur prof DJP Haasbroek in die tydskrif ‘Contree’ verskyn. Hy verwys na ’n reisbeskrywing van ’n Franse reisiger, A Delegorgue, wat in 1840 in die omgewing gereis het. Delegorgue meen die ‘chef’-deel van die naam kom van die van Scheepers af en dus moes die naam eintlik Potschepstroom wees. Haasbroek sê dat daar geen Scheepers in Potgieter se laer was nie en nêrens word melding gemaak van ’n Schepper of Scheffer nie. Die woord ‘chef’ kom in talle Franse name voor en dis vir Haasbroek betekenisvol dat Delagorgue glad nie na die woord ‘chef’ verwys nie.
Potscherfstroom
Die naam ‘Potscherfstroom’ kom dikwels in die notule van die Volksraadsvergadering van die voor. Tussen 1840 en 1849 word die dorp 39 keer uit 81 as Potscherfstroom beskryf. In die volgende dekade het dié naam uitgesterf en word uit ’n moontlik 466 kere net 30 keer so genoem. Prof Haasbroek sê dat een sekretaris in een notule die naam op twee verskillende wyses geskryf het, terwyl ander sekretarisse dit weer op ’n ander manier geskryf het.
In 1880 skryf F Lion Cachet in die ‘Handboek tot South Africa’ dat die naam afgelei is uit die vanne Potgieter, Scherf en Stockenstroom en sê dat hulle “populêre persone” in die ou Boererepublieke was.
’n Ander verklarings sê dat die ‘Pot’ kom natuurlik van Potgieter af en die ‘Scherf’ ook. Vir jare is daar spottenderwys na iemand met die van Potgieter as ‘Potskerf’ verwys.
’n Derde sê dat Potscherfstroom’ heenwys na erdepotte wat deur die plaaslike bevolking agterlaat is nadat hulle die gebied tydens die Difaqane ontruim het en wat die Voortrekkers langs die rivier gevind het.
Van die oudste transportaktes waarvolgens eiendomme in die dorp oorgedra is, het die naam as “Potscherfstroom” weergegee. Toe die Herald in 1955 – na 47 jaar – vir die eerste keer nuus op die voorblad van die koerant geplaas het, het die hoofberig daaroor gehandel.
Toe die Herald in 1955 vir die eerste keer in sy 47-jarige bestaan nuus op die voorblad begin publiseer, kies die redakteur ’n berig oor die herkoms van die dorpsnaam met die opskrif: “Was Potchefstroom really ‘Potscherfstroom?’”. Dié berig volg nadat ou transportaktes van 1853 en 1854 in ’n prokureurskantoor gevind is waarin die naam van die dorp as Potscherfstroom gegee word.
Potchefspruit
Iemand het ook iewers die kat aan die sterf beetgehad, want in 1863 skryf ds A Faure in ’n verslag dat hy Potchefspruit besoek het. Moontlik was dit in ’n droë jaar dat die Mooirivier nie veel meer as ’n spruit was nie.
Mooiriviersdorp
Die naam Mooiriviersdorp kom voor in korrespondensie van buitestanders sowel as inwoners, maar het later in onbruik verval. Ernest Jenkins verwys in 1959 in ’n artikel oor Thomas Ayres na ’n brief aan Ayres van die bekende grootwildjagter Selous wat geadresseer is “Mooi Rivier Dorp”. Lees meer oor Ayres: https://lenniegouws.co.za/street-names-reflect-history-1/.
Thomas Ayres (1828-1913) Foto: Potchefstroom Museum
Tlokwe Plaaslike Munisipaliteit
Die aankondiging dat daar sprake is dat Potchefstroom se naam na Tlokwe verander gaan word, het in Mei 2002 hewige reaksie uitgelok. Die Herald het ’n oorvloed van briewe oor die naamsverandering ontvang.
Vir Potchefstromers wat jare lank daaraan gewoond was dat Tlokwe die naam van ’n plaaslike bierbrouery is, was dit ’n moeilike saak. Ten spyte van ’n hooggeregshofaansoek in Januarie 2006 het die naamsverandering voort gestoomroller.
Die gepaste opskrif van ’n berig in die Herald van 21 Julie 2006 vat dit skerp saam: “Inwoners sluk swaar aan Tlokwe.” Hierin word dit bekend gemaak dat die stadsraad uiteindelik besluit het om die munisipaliteit se naam na Tlokwe te verander terwyl die stad as Potchefstroom bekend sal staan.
Moontlike het sommige lesers nog onthou dat die Herald in 1983 in ’n bylaag oor die Tlokwe-brouery gesê het dat die woord Tlokwe moedersmelk beteken.
In Oktober 2006 is ’n massa-optog gehou waaraan sowat 5 000 mense deelgeneem het. Dit optog het van die Trimpark na die munisipale kantoor beweeg waar ’n petisie teen die naamsverandering met bykans 18 000 handtekeninge aan die burgemeester oorhandig is.
In Mei 2007 het die minister van Kuns en Kultuur, mnr Pallo Jordan, gesê dat Potchefstroom se naam Potchefstroom gaan bly en in Augustus 2007 was dit finaal. Die munisipaliteit is Tlokwe en die stad is Potchefstroom.
JB Marks Plaaslike munisipaliteit
Vir ’n kort rukkie was die amptelike naam van Potchefstroom se munisipaliteit “NW405”. Daar was wilde debatte in die stadsraad daaroor en R300 000 is bestee aan openbare deelname oor die naam van die munisipaliteit. Só berig die Potchefstroom Herald op 8 Junie 2017. Hierin het 2 499 vir JB Marks gestem en 3 605 vir “Tlokwe”.
Uiteindelik is daar besluit dat die munisipaliteit na JB Marks vernoem sal word. Die rede daarvoor is dat Marks van Ventersdorp af kom en dat dit die twee stadsrade sterker aan mekaar sou verbind.
Marks is in 1903 in Ventersdorp gebore en in 1972 in Moskou in Rusland oorlede. Hy was 25 toe hy by die Suid-Afrikaanse Kommunistiese Party (SAKP) aangesluit het en het die eerste keer in 1930 na Rusland gegaan. Daar het hy aan die International Lenin School en die Communist University of the Toilers of the East studeer.
Hy is in 1951 verkies as president van die ANC in Transvaal. In 1962 het hy voorsitter van die SAKP geword en in 1968 tesourier van die ANC.
John Beaver Marks (1903-1972) Photo: JB Marks Education Trust Fund
Potchefstroom is dus nog steeds Potchefstroom en die munisipaliteit nie. Immers het Shakespeare gesê: “What’s in a name? That which we call a rose, by any other word would smell as sweet.”
